Oorspronkelijke tekst (Engels): The Guardian, 3 september 2023
door Julian Borger
Julian Borger is redacteur bij The Guardian. Hij was eerder correspondent in de VS, het Midden-Oosten, Oost-Europa en op de Balkan. Zijn boek over de achtervolging en gevangenneming van oorlogsmisdadigers op de Balkan, The Butcher’s Trail, is gepubliceerd door Other Press.
De meedogenloosheid waarmee de gekozen regering van Salvador Allende in Chili werd afgezet, inspireerde militaire machtsovernames in heel Latijns-Amerika – maar gaf ook de mensenrechtenbeweging een impuls en bracht de duistere activiteiten van de CIA voor het voetlicht
Vijftig jaar na dato zijn de wonden die de staatsgreep van 11 september 1973 in de Chileense samenleving heeft achtergelaten nog steeds open. Gerechtigheid is ver te zoeken, geheimen blijven achter gesloten deuren en de lichamen van veel slachtoffers zijn nog steeds niet gevonden.
Op woensdag 30 augustus kondigde de Chileense regering een nieuw nationaal initiatief aan om de stoffelijke overschotten te vinden van 1.162 Chilenen die zijn verdwenen onder de dictatuur van Augusto Pinochet en nog steeds vermist zijn. In de meeste gevallen is het beste waar hun families op kunnen hopen fragmenten of sporen van DNA.
Nadat hij de democratisch gekozen socialist Salvador Allende had afgezet, liet Pinochet tegenstanders, sociale activisten en studenten opsluiten in het nationale stadion van Santiago en andere geïmproviseerde detentiecentra, waar bijna dertigduizend mensen werden gemarteld en ruim tweeëntwintighonderd mensen werden geëxecuteerd.
Het lichaam van Allende werd uit de gebombardeerde ruïne van het presidentiële paleis La Moneda gehaald. Algemeen wordt aangenomen dat hij liever zelfmoord pleegde dan gevangen te worden genomen door soldaten die trouw waren aan Pinochet, de bevelhebber van de strijdkrachten die hij een paar weken eerder zelf had aangesteld.
Bijna vijftienhonderd anderen verdwenen gewoon en sinds het einde van de junta in 1990 zijn er slechts driehonderdzeven mensen geïdentificeerd, waarna hun stoffelijke resten werden teruggegeven aan hun families. Vooruitlopend op de komende afrekening had Pinochet bevolen om de lichamen van de geëxecuteerden op te graven en in zee of in de krater van een vulkaan te dumpen. Onderzoekers hopen nu dat moderne technologie kan helpen bij het lokaliseren van massamoorden en tijdelijke begraafplaatsen waar misschien nog overblijfselen van de doden liggen.
Ariel Dorfman werkte als cultureel en persadviseur in La Moneda, en had geluk dat hij het overleefd heeft. De meeste personeelsleden van Allende werden in de eerste dagen na de staatsgreep geëxecuteerd.
‘Dit was een tragedie voor Chili, voor Latijns-Amerika en voor de wereld, omdat we probeerden een weg te openen naar een rechtvaardiger, radicaler samenleving, zonder geweld,’ aldus Dorfman, een romanschrijver, toneelschrijver en academicus, tegen de Observer.
Er zijn processen geopend in een laatste poging om de daders rekenschap te laten afleggen voordat ze van ouderdom sterven. Op maandag 28 augustus werden zeven voormalige militairen van tussen de 73 en 85 jaar jaar oud eindelijk gevangen gezet, nadat de strafkamer van het Chileense hooggerechtshof hun veroordelingen bevestigde voor de moord op Victor Jara, een gevierde volkszanger en Allende-aanhanger die werd gemarteld en daarna vierenveertig keer werd beschoten.
Veel details van de coup in 1973 en de daaropvolgende dictatuur zijn onbekend gebleven. Pinochet en de junta waren efficiënt in het vernietigen van bewijsmateriaal en de VS zijn terughoudend geweest in het vrijgeven van hun eigen gegevens, die in de loop der jaren druppelsgewijs boven water zijn gekomen. Onder druk van de huidige president van Chili, Gabriel Boric – een 37-jarige voormalige studentenactivist – en van progressieve Democraten in Washington zoals Alexandria Ocasio-Cortez, hebben de VS onlangs twee nieuwe documenten vrijgegeven: presidentiële inlichtingenbriefings aan Richard Nixon op de dag van de coup en drie dagen eerder.
Het is moeilijk te begrijpen waarom ze zo lang zijn achtergehouden. Ze bevestigen wat al algemeen was vastgesteld: dat de CIA de staatsgreep van 11 september 1973 niet rechtstreeks in scène had gezet. De presidentiële briefing van 8 september bevat berichten over een complot door marineofficieren, maar voegt eraan toe: ‘Er is geen bewijs van een staatsgreep door drie legeronderdelen.’
‘Mochten heethoofden bij de marine handelen in de overtuiging dat ze automatisch steun zullen krijgen van de andere legeronderdelen, dan zouden ze tot de ontdekking kunnen komen dat ze alleen staan,’ vertelde het document Nixon.
Zelfs op de dag van de coup zelf werd tegen Nixon gezegd dat, hoewel sommige legereenheden zich bij de actie leken aan te sluiten, ‘ze wellicht nog steeds geen effectief gecoördineerd plan hebben dat gebruik maakt van de wijdverspreide burgeroppositie.’
Jack Devine, die in 1973 als clandestiene CIA-agent in Chili werkte, zat op 9 september in een Italiaans restaurant in Santiago te lunchen toen hij het bericht kreeg dat hij naar huis moest bellen. Het was zijn vrouw, die hem vertelde dat er een staatsgreep op handen was.
Een van Devine’s bronnen, een zakenman en voormalig marineofficier, wilde het land verlatenen was er niet in geslaagd om de CIA-man te vinden, dus was hij naar zijn huis gegaan om aan mevrouw Devine te vragen zijn tip door te geven: ‘Het leger heeft besloten in actie te komen. Het gaat gebeuren op 11 september.’
Devine zegt tegen de Observer: ‘Dat was het eerste duidelijke teken dat er een staatsgreep op handen was, slechts een paar dagen van tevoren. We werden verrast. Dat is het eerste bewijs dat er iets op til was. En veel mensen in Washington en binnen de CIA geloofden het nog steeds niet.’
Het staat echter buiten kijf dat de VS hebben geholpen om de weg te bereiden voor de militaire machtsovername. Vanaf het moment dat Allende op 4 september 1970 werd verkozen aan het hoofd van de Unidad Popular-regering, begon het Witte Huis, onder leiding van Henry Kissinger, de nationale veiligheidsadviseur van Nixon, plannen te smeden om hem uit de weg te ruimen.
De CIA plande een staatsgreep in de daaropvolgende maand, nog voordat Allende zijn inauguratietoespraak kon houden. Amerikaanse spionnen vonden bereidwillige officieren en voorzagen hen van wapens, geld en garanties van Amerikaanse steun voor een militaire regering. Het complot leidde tot de moord op opperbevelhebber René Schneider, die de nieuwe president had gesteund, maar het lukte niet om Allende ten val te brengen toen samenzweerders in het leger zich terugtrokken.
In een telefoongesprek op 23 oktober vertelde Kissinger aan Nixon dat er ‘een wending ten slechte’ was geweest.
‘De volgende stap had een machtsovername moeten zijn, maar dat is niet gebeurd,’ zei hij en hij beschreef het Chileense leger als ‘een behoorlijk incompetente bende.’
‘Ze hebben geen ervaring meer,’ antwoordde Nixon.
Na het mislukken van de coup van 1970, aldus Devine, ‘stuurde Nixon specifieke instructies naar de CIA dat er geen coupplannen meer moesten worden beraamd.’ De Amerikaanse regering richtte zich in plaats daarvan op het ondermijnen van de regering-Allende, die met een kleine marge was gekozen en te maken had met aanzienlijke interne oppositie. Washington werkte samen met zijn bondgenoten in Latijns-Amerika om Chili’s toegang tot internationale financiering te blokkeren, haalde Amerikaanse bedrijven over om Chili te verlaten, manipuleerde de wereldprijs van koper, Chili’s belangrijkste exportproduct, en hielp stakingen in het land aan te wakkeren.
De regering-Nixon schaarde zich ook al snel achter de junta. Toen geschokte Amerikaanse diplomaten rapporten stuurden over de slachting die op de coup was gevolgd, zei Kissinger tegen zijn assistenten: ‘Ik denk dat we ons beleid moeten begrijpen – dat hoe onplezierig ze zich ook gedragen, deze regering beter voor ons is dan Allende was.’
Pinochet vond nóg een machtige vriend op het wereldtoneel toen Margaret Thatcher in 1979 in Groot-Brittannië werd gekozen. Zij herstelde Chili’s exportkredieten en hief het wapenembargo tegen het regime op, verkocht het straaljagers en trainde zijn troepen.
Een opeenvolging van Tory-ministers bezocht Chili, vol lof over de hoge economische groei en de onvoorwaardelijke overname van het absolutistische monetaire beleid dat door Milton Friedman aan de universiteit van Chicago werd aanbevolen. Een groep Chileense economen die daar hadden gestudeerd, bekend als de Chicago Boys, namen topposities in de regering van Pinochet in. Het land werd een testcase voor het neoliberale beleid van privatisering, deregulering en strakke controle van de geldhoeveelheid. Complicerende sociale factoren, zoals vakbonden en volksverzet, waren uit beeld verdwenen.
‘De Chileense staatsgreep was een triomf voor de anticommunistische beweging in de Verenigde Staten en Latijns-Amerika. Je kunt er niet omheen dat hij leidde tot de nederlaag van democratische en progressieve regeringen in de hele regio,’ zegt John Dinges, die de gewelddadige beginjaren van het Pinochet-tijdperk meemaakte als een van de weinige Amerikaanse journalisten die na de staatsgreep in het land bleef.
‘Er was een op jongeren gerichte revolutionaire beweging, die soms vrij extreem was en gewapende strijd voorstond, en die ook fysiek werd uitgeschakeld. Het geweld was dus succesvol,’ aldus Dinges, de auteur van twee boeken over het regime van Pinochet. ‘Ruim tachtig procent van de bevolking van Latijns-Amerika leefde eind 1976 onder een rechtse militaire dictatuur.’
Het Pinochet-regime werkte samen met andere militaire regeringen in Argentinië, Uruguay, Paraguay, Bolivia en Brazilië om linkse mensen en sociale activisten uit te schakelen via Operatie Condor, een gezamenlijke slachtpartij in de hele regio. Dit kreeg steun van de VS in de vorm van technische ondersteuning, training en militaire hulp van de regeringen van de presidenten Ford, Carter en Reagan, allemaal in naam van de strijd tegen het communisme.
De blijvende erfenis van de staatsgreep in de wereld wordt vooral bepaald door de internationale reactie op de schokkende wreedheid ervan. De staatsgreep heeft de mensenrechtenbeweging in Europa en de VS een impuls gegeven. In Washington schokte de betrokkenheid van de VS politici zoals senator Frank Church, die leiding gaf aan de eerste hoorzittingen van het Congres over de geheime activiteiten van de CIA, wat uiteindelijk zorgde voor beperkingen op toekomstige operaties van de geheime dienst.
Het martelaarschap van Allende en zijn experiment met democratisch socialisme heeft een generatie linkse politieke activisten over de hele wereld geïnspireerd.
De staat van dienst van de regering-Allende is ingewikkeld. De Unidad Popular behaalde nooit een parlementaire meerderheid en was diep verdeeld. Snelle nationalisaties en algemene loonsverhogingen voor de arbeiders brachten wanbeheer van staatsbedrijven en hyperinflatie met zich mee. Maar omdat er met geweld een einde aan werd gemaakt, ontstonden er veel verschillende mythes over wat had kunnen zijn.
‘Het werd als een Chileense spiegel. Mensen zagen in Chili wat ze wilden zien,’ zegt Tanya Harmer, universitair hoofddocent Latijns-Amerikaanse internationale geschiedenis aan de London School of Economics.
‘Over de hele wereld leerden de verschillende linkse groepen de lessen die ze wilden leren van de staatsgreep. Sociaaldemocraten zagen het als de omverwerping van de constitutionele democratie, dus het ging om de rechtsstaat. Radicaal links zag het als bewijs dat je nooit een revolutie kunt hebben zonder gewapende strijd.’
Dorfman stelt dat de regering-Allende en haar vernietiging de koers van de progressieve politiek hebben veranderd. ‘Er waren lessen te leren en die zijn blijven hangen: de noodzaak van grote coalities om structurele veranderingen te bewerkstelligen, en de manier waarop het lijden van Chili een bewustzijn creëerde over mensenrechtenschendingen,’ aldus Dorfman, die een verhaal over de erfenis van Allende heeft geschreven in de New York Review of Books, en een roman over de dood van Allende, The Suicide Museum.
In Chili wordt nog steeds gevochten over de nalatenschap van de coup. Uit een recente opiniepeiling van Mori bleek dat slechts tweeënveertig procent van de Chilenen denkt dat de staatsgreep de democratie heeft vernietigd, terwijl zesendertig procent zegt dat de staatsgreep het land van het marxisme heeft gered.
Peter Kornbluh, een senior analist bij het National Security Archive in Washington, die leiding heeft gegeven aan de druk op de Amerikaanse regering om de documenten over de staatsgreep vrij te geven, waarschuwt dat de ontkenning van de wreedheden van het Pinochet-tijdperk toeneemt, samen met de opkomst van extreem rechts.
‘Het is een Steen van Rosetta voor de discussie over de dreiging van autoritarisme versus de heiligheid van de democratie,’ aldus Kornbluh, die de auteur is van een boek gebaseerd op de tot nu toe vrijgegeven documenten, The Pinochet File. ‘En Chili voert dat debat over zijn verleden omdat het op dit moment met deze dreiging te maken heeft – evenals een aantal andere landen, waaronder de VS en landen in Europa, die met dezelfde kwestie worden geconfronteerd.
‘De staatsgreep in Chili was echt de onderdrukking van veel hoop en dromen over de hele wereld, en ik denk dat die dynamiek nog steeds doorklinkt en vandaag de dag nog steeds relevant is.’
Vertaling: Menno Grootveld